شناخت کتیرا

جنس گون astragalus حدود 800 گونه علفی یکساله و چند ساله دارد که اغلب آنها گونه های انحصاری ایران است.از آنجا که این جنس بسیار بزرگ و تعداد گونه های آن متعدد است و شناسایی آنها دشواری های زیادی در پی دارد برای سهولت رده بندی,آن ها را در 8 زیر جنس و حدود 85 بخش قرار می دهند.
یکی از با ارزش ترین زیر جنس های گون sabgenus: tragacantha  می باشد که دربرگیرنده گونه های تیغی و کتیرا ده می باشد. این جنس دارای 8 بخش به نام های زیر می باشد که همگی آنها کتیرا تولید می نمایند:

sect. platonychium , sect. polysegis , sect. Brachycalyx , sect. stenonychium ,
sect. rhacophorus , sect. adiaspatus , sect. pterophorus , sect. macrophylium

طبق بررسی های به عمل آمده در سال 1957 مهمترین گونه های کتیرا ده در ایران به شرح زیر می باشد
در ناحیه اصفهان  A. gossypinus و A. echidnaeformis
در نواحی شیراز و کرمان A. microcephalus
در نواحی غرب و جنوب غربی کشور َA. Brachycalyx
در نواحی جنوب غربی کشور A. eriostylus
در نواحی غرب کشور A. verus
در نواحی غرب و مرکز کشور A. leioclados
در نواحی جنوب و جنوب غربی کشور A. adscendens
در نواحی شرق کشور A. strobiliferus
در نواحی خراسان و افغانستان  A. heratensis

ریخت شناسی:
گیاهی بوته ای,کوتاه و بالشتکی به ارتفاع 10 تا 15 سانتیمتر است محور میانی برگ های مرکب در انتها نوک تیز به طول 5/1 تا 5/3 سانتیمتر و راست میباشد.برگچه ها به طول 5 تا 6 و به ندرت تا 9 میلیمتر,کشیده تا تخم مرغی پهن,دارای پوشش متراکم از کرک های سفید,ظریف و کوتاه,درانتها خاردار,تعداد برگچه ها 4 تا 8 جفت است.گوشوارک ها تقریبا به طول 6 میلیمتر سه گوش تخم مرغی و پوشیده از کرک های زبر کوتاه و متراکم هستند.

گل ها بدون دمگل,به طول 3 تا 4 عدد بر روی هر محور برگی.گل آذین کرویو به عرض 1 تا 2 سانتیمتر,تعداد گل ها در هر گل آذین 15 تا 40 عدد است.
برگک ها به طول تقریبی 6 میلیمتر,سرنیزه ای تا کشیده در نیمه فوقانی پوشیده از مو های کوتاه و ظریف.برگکچه ها وجود ندارند.کاسه گل به طول 7 تا 8 میلیمتر و پوشیده از مو های سفید بلند,ظریف و متراکم لب های کاسه تا قائده منقسم گردیده و در راس برگشته اند.گلبرگ ها صورتی رنگ و درفش به طول 10 تا 12 میلیمتر است.
دامنه انتشار:گونه های کتیرا ده در اکثر نقاط ایران, به ویژه از ناحیه مرکزی به طرف غرب کشور پراکنده است و علاوه بر ایران در سوریه,عراق و ناحیه آناتولی نیز پراکنش دارد.
زمان جمع آوری:کتیرا در نیمه دوم تابستان از گیاهان دو ساله بهره برداری میشود.خاک اطراف یقه گیاه را تا عمق 5 سانتی متر خالی میکنند و در قسمت بدون خفاظ توسط یک چاقوی تیز یک شکاف طولی ایجاد کرده سپس به وسیله یک قطعه چوب شبیه گوه با فشار شکاف را باز میکنند تا صمغ به راحتی تراوش نماید.

ترکیبات:
کتیرا از دو پلی ساکارید باسورین و تراگاکانتین تشکیل میشود.
باسورین 60 درصد از کتیرای سفید و 70 درصد از کتیرای زد را تشکیل میدهد و کمپلکسی از اسید های پلی متوکسیله می باشد که در آب متورم میشود ولی حل نمیشود باسورین به شکل یک مولکول کشیده میباشد که به فرم محلول ویسکوز در میاید.تراگاکانتین که احتمالا باسورین بدون متوکسیل میباشد,حدود 30 تا 40 درصد صمغ(کتیرای سفید 40 درصد و کتیرای زرد 30 درصد)را تشکیل میدهد و یک ترکیب محلول در آب میباشد.در تجزیه شیمیایی دقیق تر صمغ,شامل یک ترکیب اسیدی به نام اسید تراگاکانتیک و یک ترکیب تقریبا خنثی به نام آرابینوگالاکتان میباشد.آرابینوگالاکتان شاخه های زیادی دارد که زنجیره اصلی شامل واحد های د-گالکتوپیرانوز با اتصال6—1 و 3—1 و زنجیره جانبی شامل ال آرابینوفورانوز با اتصال 2—1 و 3—1 و 5—1 می باشد.

اسید تراگاکانتیک اصولا یک زنجیره خطی مرکب از اسید آلفا-د-گالاکترونیک با اتصال 3—1 می باشد که در داخل زنجیره در فواصلی مولکول های ال-رامنوپیرانوز با اتصال 2—1دیده میشود.تقریبا نیمی از واحد های باقیمانده,قند های خنثی است که به صورت زنجیره های جانبی کوتاه  که با پایانه های D-Xylopyranose به موقعیت اکسیژن موقعیت 3 واحد های اسید گالاکترونیک زنجیره خطی متصل میشوند.
فرآورده دارویی:
کتیرا به شکل نوار های نازک پهن تقریبا به طول 30 میلیمتر و عرض 10 میلیمتر و ضخامت تا یک میلیمتر میباشد و بر روی سطح این نوار های کم و بیش خمیده به طور مشخص شیار های ظریف شبیه خطوط جغرافیایی و برامدگی متقاطع و متحدالمرکز وجود دارد.کتیرا به رنگ سفید تا سفید مایل به زرد کمرنگ,فراتاب با انکسار کوتاه,شاخی,بدون بو,تقریبا بدون طعم در حرارت 50 درجه سانتیگراد به راحتی به پودر تبدیل میشود و با افزودن آب (تقریبا 10 برابر وزن آن) به شکل ژل موسیلاژی در میاید.
موارد استفاده:
کتیرا ممکن است به فراورده های دارویی کم کننده وزن بدن و یا به عنوان ملین های افزاینده حجم به فراورده های دارویی ضد یبوست اضافه شود.همچنین به عنوان نرم کننده و تسکین دهنده در فراورده های آرایشی بهداشتی و به عنوان سوسپانسیون کننده و امولوسیون کننده و به هم چسباننده در صتایع دارویی مورد مصرف قرار می گیرد.
موارد استفاده طبی در قدیم:

در طب سنتی گذشته از کتیرا جهت مداوای سرفه برطرف کنندگی گرفتگی و خشونت صدا توصیه شده است.افزون بر این مالیدن آن بر روی مو مانع شقه شدن آن میدانستند.